✶ این مقاله به زبان English هم در دسترس است.
چرا تبعیض جنسیتی در قلب بحران مزمن کمبود کادر درمانی کشور قرار دارد
خستگی مفرط، روش‌های غیر‌بهداشتی، وضعیت اجتماعی ضعیف و دستمزد ناپایدار و پایین: اینها تنها برخی از مشکلاتی هستند که نیروی کار عمدتاً زن پرستار در ایران با آن دست به گریبان‌اند. اگرچه بررسی مشکل پرستاران به عنوان مسئله‌ای کارگری ضروری است، اما علاوه بر آن این موضوع نیازمند بازبینی بیشتر به عنوان موضوعی درباره‌ی حقوق جنسیتی نیز هست. مصاحبه‌های تهران بیرو با کارکنان بهداشتی و بررسی داده‌های عمومی موجود، تصویری از چالش‌های کارکنان مشاغل بهداشتی در ایران ارائه می‌دهد که بر جنسیت تمرکز دارد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که در بخش بهداشت و درمان، زن بودن به طور قابل توجهی احتمال ناامنی شغلی، خطرات محل کار، دریافت مزد کمتر، و آزار جنسی را برای کارکنان افزایش می‌دهد.
تعداد پرستاران زن در ایران
ایران ۲۲۶,۰۰۰ پرستار را در ۱,۰۶۱ بیمارستان به کار گرفته است که بخش قابل توجهی از آنها (۷۰۰ بیمارستان) وابسته به دانشگاه‌های علوم پزشکی است. نیروی کار از سطح کارشناسی تا دکتری را در بر می‌گیرد و تخصص‌های مختلفی مانند متخصص اتاق عمل، متخصص بیهوشی، کمک پرستاری و مامایی را شامل می‌شود، مشاغلی که معاون پرستاری وزارت بهداشت از طریق خبرگزاری‌های رسمی مختلف در سال ۲۰۲۳ اعلام کرده است. بر اساس اعلام وزارت بهداشت حدود ۷۵٪ از این پرستاران زن هستند.
جالب اینجاست که بر اساس یافته‌های مقاله‌ای که وزارت بهداشت، درمان، و آموزش پزشکی در سال ۲۰۰۹ منتشر کرده است این تفاوت جنسیتی در پرستاری پدیده‌ی نسبتاً جدیدی است. بنا بر آنچه در این مقاله آمده است در سال‌های پایانی جنگ ایران و عراق از ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۸، حدود ۵۰٪ از دانشجویانی که به برنامه پرستاری پذیرفته شدند، مرد بوده‌اند. با این حال پس از جنگ این تعداد حدود بیش از ۲۰٪ کاهش یافته است.۱
جالب اینجاست که بر اساس یافته‌های مقاله‌ای که وزارت بهداشت، درمان، و آموزش پزشکی در سال ۲۰۰۹ منتشر کرده است این تفاوت جنسیتی در پرستاری پدیده‌ی نسبتاً جدیدی است. بن بر آنچه در این مقاله آمده است در سال‌های پایانی جنگ ایران و عراق از ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۸، حدود ۵۰٪ از دانشجویانی که به برنامه پرستاری پذیرفته شدند، مرد بوده‌اند. با این حال پس از جنگ این تعداد حدود بیش از ۲۰٪ کاهش یافته است.۲
داوود م، پرستار مرد شاغلی در یکی از بیمارستان‌های ایران، به تهران بیرو می‌گوید: «تبعیض جنسیتی در سطوح مدیریتی درون بیمارستان‌ها، در مدیریت بخش بهداشتی و در بین مدیران، بیشتر قابل مشاهده است و نابرابری را در شکل تبعیض جنسیتی نشان می‌دهد. مسئله مهم دیگر، تفاوت قابل توجه دستمزدها بین پزشکان و پرستاران است که چالش کنونی و علت اعتراض پرستاران است». داوود م همچنین معتقد است که «این تفاوت دستمزد منجر به تضعیف بیشتر پرستاران در محیط کارشان می‌شود».
تعداد پرستاران به ازای هر تخت بیمارستانی
وزارت بهداشت ایران مدت‌هاست که از کمبود شدید نیرو در بخش پرستاری اطلاع دارد. در حال حاضر، تقریباً کمتر از ۰.۸ پرستار به ازای هر تخت بیمارستانی در ایران وجود دارد، بر اساس ارقام رسمی، که به مراتب پایین‌تر از استاندارد ۱.۸ پرستار به ازای هر تخت در کشورهای توسعه‌یافته است.
مجله پزشکی لانست، با ارجاع به منبعی که به اعداد انجمن پرستاری ایران از سال ۲۰۱۴ اشاره دارد تعداد کل پرستاران را ۲۳۰,۰۰۰ نفر و تعداد تخت‌های بیمارستانی را بین ۱۶ تا ۱۷ تخت بیمارستانی به ازای هر ۱۰,۰۰۰ نفر جمعیت قرار داده است. این امر نسبت پرستار به تخت را حتی کمتر از ۰.۸ می‌کند.
بر اساس مطالعات مختلف خستگی مفرط، اضافه‌کاری، نبود اقدامات تشویقی، و درخواست انجام وظایف فراتر از شرح وظایف‌شان، شایع‌ترین موارد نارضایتی شغلی در میان پرستاران ایرانی بوده است.۳
شکاف دستمزد از منظر جنسیتی
شواهد بارزی از تبعیض جنسیتی در میان کارکنان بخش بهداشت و درمان، تفاوت در دستمزدهای پرستاران که اکثراً زن هستند، و پزشکان که اکثراً مرد هستند، وجود دارد.
بر اساس گزارش سالانه حقوق و دستمزد شورای عالی کار حداقل دستمزد و حقوق برای پرستاران در ایران در سال ۱۴۰۲ (۲۰۲۳-۲۰۲۴) حدود ۱۰ میلیون تومان (معادل ۱۶۳ دلار، با نرخ تبدیل ۶۱,۸۵۰ تومان/دلار) بوده است. این مبلغ می‌تواند بسته به سطح تخصص، محل کار، تجربه کاری و سطح تحصیلات متفاوت باشد. همچنین ممکن است شامل حداکثر ۳,۸۹۵,۰۰۰ تومان (۶۳.۶۰ دلار) در قالب مزایای افزوده، معافیت‌های مالیاتی، اضافه‌کاری و پاداش پایان سال باشد.
این سطح پرداخت در مقایسه با استاندارد در کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، جایی که پرستاران حدود ۲۰٪ بیشتر از میانگین دستمزد دریافت می‌کنند، بسیار پایین است. در نتیجه، بسیاری از پرستاران در ایران مجبور به مهاجرت یا تکمیل درآمد خود با مشاغل دومی مثل مسافرکشی می‌شوند. داوود م. می‌گوید:
«کسانی مثل من که وسیله نقلیه شخصی دارند می‌توانند به چنین کارهایی بپردازند، اما پرستارانی که خودروی شخصی ندارند مجبور به پذیرش اضافه‌کاری اجباری با دستمزد پایین هستند و اغلب چندین ماه منتظر دریافت دستمزد اضافه‌کاری خود می‌مانند».
پرستاران کم‌درآمدتر مجبور به دریافت حقوقی حتی پایین‌تر برای اضافه‌کاری‌اند، و در بسیاری از موارد کارفرمایان‌شان راه دیگری جز قبول اضافه‌کاری با حقوق پایین‌تر برای آنها نمی‌گذارند. در نتیجه لغو الزام به قبول اضافه‌کاری اجباری، خواسته‌ی مکرر پرستاران معترض است.
داوود م. می‌گوید: «پرستارانی وجود دارند با دستمزد اضافه‌کاری ۲۰,۰۰۰ تومان به ازای هر ساعت کار موافقت می‌کنند». او چنین ادامه می‌دهد:
«برای درک این رقم کافی‌است بدانید که قیمت یک قوطی کنسرو ماهی تُن حدود ۱۰۰,۰۰۰ تومان است، به این معنی که یک پرستار باید حدود ۵ ساعت کار کند تا تنها بتواند یک قوطی تن ماهی بخرد. با وجود اعتراضات علیه این بی‌عدالتی توسط پرستاران در بسیاری از شهرها و بیمارستان‌ها، این مسئله همچنان ادامه دارد.»
او می‌گوید وضعیت در بیمارستان‌های خصوصی به طور قابل توجهی بدتر است.
پزشکان در مقایسه با پرستاران
سطح پایین بسیار نگران‌کننده‌ی تأمین مالی و وضعیت اجتماعی نیروی کار عمدتاً زن پرستاری در ایران در تضاد با رشد نامتناسب در دستمزدهای پزشکان عمدتاً مرد ایران قرار دارد.
دفتر رهبر ایران، علی خامنه‌ای، اعلام کرده است که تقریباً ۴۰٪ از پزشکان متخصص ایران زن هستند، که نشان می‌دهد بیش از ۶۰٪ مرد هستند. مجله پزشکی جمهوری اسلامی ایران، متوسط درآمد پزشکان متخصص ایران را ۱۰.۸ برابر بیشتر از دستمزد پرستاران برآورد کرده است. به طور میانگین، درآمد پزشکان ۲.۴ برابر بیشتر از پرستاران در کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی است. مطالعات مکرراً نشان داده‌اند که با وجود اصلاحات اخیر بخش عمده‌ی هزینه‌های بخش بهداشت و درمان ایران در تمام برنامه‌ریزی‌ها عمدتاً به پزشکان اختصاص داده شده است.۴
پزشکان مرد در مقایسه با پزشکان زن
علی‌رغم تمایل سخنگویان رژیم برای تبلیغ رشد تعداد پزشکان زن، میانگین دستمزدهای پزشکان مرد ایران به طور قابل توجهی بیشتر از همتایان زن آنها است. در پژوهشی در سال ۲۰۱۹ که در آن مجموعاً ۶۶۶ پزشک عمومی ایرانی شرکت کردند، پاسخ‌دهندگان زن گفتند که دستمزد آنها تنها ۶۵٪ دستمزدهای همتایان مرد خود است.
افزایش قراردادهای پیمانی
یکی دیگر از شکایات مکرر معترضان این است که تعداد قابل توجهی از آنها با قراردادهای پیمانی شاغل هستند و بسیاری از این قراردادها با قوانین کار ایران در تضاد است. این نوع قراردادها، که به طور معمول به عنوان قراردادهای ۸۹ روزه شناخته می‌شوند، پس از اینکه وزارت بهداشت برای مقابله با کمبود شدید نیرو در طی بیماری همه‌گیر کووید-۱۹ محدودیت‌ها را کاهش داد محبوبیت یافت. این قراردادها حداکثر ساعات یک قرارداد پاره‌وقت را به ۱۰۰ ساعت در ماه افزایش داده و دوره‌ی قرارداد را به ۸۹ روز با امکان تمدید در صورت لزوم کاهش می‌دهد. این امر به طور مؤثر الزامات برای استخدام رسمی پرستار توسط کارفرما را حذف می‌کند و پرستاران را از مزایای بیمه‌ی اجتماعی یا بیمه‌ی کاری محروم می‌کند.
در حالی که برآوردهای رسمی در مورد تعداد کارکنان حوزه‌ی بهداشت که با این نوع قراردادها شاغل هستند در دسترس عموم نیست پژوهشی در سال ۲۰۱۵ در مجله‌ی علوم پزشکی که بر روی ۱۳۶ پرستار در شهر سنندج انجام شد، نشان داد که تنها ۳۰.۱٪ از آنها به صورت تمام‌وقت کار می‌کردند، در حالی که ۶۹.۹٪ آنها با نوعی قرارداد موقت شاغل بودند.۵
در حالی که برآوردهای رسمی در مورد تعداد کارکنان مشاغل پزشکی که با این نوع قراردادها شاغل هستند در دسترس عموم نیست، دو واقعیت نشان می‌دهد که در اینجا نیز کارکنان زن بازندگان اصلی‌اند: اول اینکه، این نوع قراردادها بیش از همه بر کار پرستاران و سایر کارکنان با دستمزد پایین تأثیر می‌گذارد، گروهی که درصد بالایی از آنها (حداقل ۷۵٪) زن هستند. دوم این که نسبت کارکنان مرد در بیمارستان‌ها با افزایش رتبه و سطح دستمزد افزایش می‌یابد. آمار رسمی پزشکان متخصص مرد، و پاسخ‌های پرستاران مرد و زن مورد مصاحبه برای این مقاله این نظر را تأیید می‌کنند.
احتمالاً تعداد کارکنانی زنی که با قراردادهای ۸۹ روزه شاغل هستند پس از دوران بیماری همه‌گیر کووید-۱۹ افزایش یافته است. نظرسنجی ما از ۳۱ زن در بخش غیررسمی کار می‌کنند از این تعداد سه نفر متخصص بهداشت (۹.۶٪ از کل) بودند. همه‌ی آنها گفتند که با قراردادهای کوتاه‌مدت شاغل هستند. وضعیت شغلی ناامن آنها بر نگرانی‌شان افزوده و آنها را در معرض خطرات مالی و سلامتی بیشتری قرار داده است.
پاسخ‌دهنده‌ی اول، دستیار آزمایشگاهی است ۳۳ ساله، متاهل، و مادر از کرج که گفت ده ساعت در روز کار می‌کند و ماهانه ۹ میلیون تومان (۱۴۶ دلار) درآمد دارد:
«در آزمایشگاه ما، ما با تجهیزات غیر‌استریل و امکانات ناکافی سر و کار داشتیم. دو سال پیش، ما با چالش سر و کار داشتن زباله‌های بسیار عفونی و واگیردار روبرو بودیم.»
پاسخ‌دهنده‌ی دوم، مادر مطلقه ای۴۳ ساله با دو فرزند است. او می‌گوید به طور متوسط ۵۵ ساعت در هفته کار می‌کند و دستمزد ماهیانه‌ی ناخالص او ۴,۵۰۰,۰۰۰ تومان (۷۲.۷۶ دلار) است. کارفرمای او به طور منظم از او می‌خواهد که فرایندهای پزشکی فراتر از سطح صلاحیتش را انجام دهد. کاری که برای کارمند و بیمار تحت درمان‌اش خطرناک است:
«من در یک مطب پزشکی منشی هستم. کارهای معمولی انجام می‌دهم. بیماران را ثبت نام می‌کنم. همچنین به تلفن‌ها پاسخ می‌دهم. همچنین در تمیز کردن کمک می‌کنم و به دکتر در عملیات ساده درون مطب کمک می‌کنم.»
پاسخ‌دهنده سوم، پرستاری است در یک بیمارستان که تأیید کرد در محیط کار او نابرابری درآمد با شکاف جنسیتی ارتباط مستقیم دارد:
«به طور کلی، هرچه در زنجیره مدیریتی به سمت بالا حرکت می‌کنید، نسبت مردان به همراه سطح دستمزد بالاتر افزایش می‌یابد… مردان دستمزد بهتری دریافت می‌کنند و مزایای بهتری دارند… اغلب، ساعات اضافی و وظایف بیشتری به آنها داده می‌شود. به همین دلیل می‌توانند بیشتر پول در بیاورند.»
خشونت جنسیتی و آزار جنسی
تحقیقات نشانگر آن است که علاوه بر تشویش و اضطراب شغلی بالا، اضافه‌کاری و ناامنی شغلی در قراردادهای پیمانی، بسیاری از کارکنان زن در مشاغل بهداشت در معرض آزار جنسی نیز قرار دارند. با این که قانون‌گذاران در ایران عمدتاً موضوع آزار جنسی را نادیده گرفته‌اند این مسأله روندی نگران‌کننده دارد. بنا بر مطالعه‌ای از نهاد آموزشی‌ای به نام آکادمی چراغ در سال ۲۰۲۱ گرچه در ایران از آزارهای جنسی کمتر گزارش تهیه شده است با این حال ۸۹٪ زنان گزارش کرده‌اند که در طول عمر خود در معرض آزار جنسی قرار گرفته‌اند.
در نظرسنجی‌های تهران بیرو، چندین پاسخ‌دهنده گفته‌اند که شاهد آزار جنسی بوده‌اند، از جمله در محیط‌های کاری‌ای که اکثر همکاران‌شان نیز زن بودند.
زنی که دستیار آزمایشگاه و ۳۳ ساله می‌گوید: «محل کار ما عمدتاً زنانه است، بنابراین ما واقعاً با آزار یا سوء رفتار جنسیتی بین خودمان سر و کار نداریم». ولی ادامه می‌دهد: «اما، متأسفانه، چند باری پیش آمده است که بیماران ما را مورد آزار جنسی قرار داده‌اند، چه با گفتار و چه با رفتار فیزیکی.»
رفتار خشونت‌آمیز نسبت به زنان شاغل در حوزه بهداشت متأسفانه در ایران نادر نیست. در پژوهشی درباره‌ی کارکنان بالینی زن در کرمان که در سال ۲۰۲۰ در ژورنال خشونت بین فردی منتشر شده است اکثر شرکت‌کنندگان (۹۷.۵٪) گفته‌اند که حداقل یک بار خشونت خانگی را تجربه کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که شایع‌ترین انواع خشونت علیه زنان، روانی/کلامی (۵۸٪)، فیزیکی (۲۹.۲۵٪) و جنسی (۱۰٪) بوده است.۶
- خسروی، آ، نجفی، ف، رهبر، م، مطلق، م، کبیر، م. شاخص‌های نمایه سلامت در جمهوری اسلامی ایران، مرکز توسعه شبکه بهداشت و ارتقاء سلامت. تهران: انتشارات وزارت بهداشت، معاونت بهداشت؛ ۲۰۰۹. [گوگل اسکالر]
- ملکی، م، مردانی، آ، ویسمرادی، م. قراردادهای شغلی ناامن در طول همه‌گیری کووید-۱۹ و نیاز به مشارکت در تصمیم‌گیری‌های سیاست‌گذاری. مجله بین‌المللی تحقیقات محیطی و بهداشت عمومی ۲۰۲۱؛ ۱۸: ۱۲۵۴۸.
- براسته، س، رسولی، م، کریمیراد، م.ر، ابادی، آ. چالش‌های آینده پرستاری در سیستم بهداشتی ایران. جلوه‌های بهداشت عمومی. ۲۰۲۱ ژوئیه ۲۳؛ ۹: ۶۷۶۱۶۰. doi: 10.3389/fpubh.2021.676160. PMID: 34368051؛ PMCID: PMC8345111.
- ملکی، م، مردانی، آ، ویسمرادی، م. قراردادهای شغلی ناامن در طول همه‌گیری کووید-۱۹ و نیاز به مشارکت در سیاست‌گذاری. مجله بین‌المللی تحقیقات محیطی و بهداشت عمومی ۲۰۲۱؛ ۱۸: ۱۲۵۴۸.
- نادری، آ، قادری، س، هاشملو، ل، علی‌رمائی، ن. عوامل مؤثر بر اجرای مراقبت پرستاری مبتنی بر شواهد و عوامل مرتبط از دیدگاه پرستاران. علوم پزشکی ۲۰۱۸؛ ۲۲: ۳۱۹-۳۲۷.
- شیخ‌بردسیری، هُجَت، احمدرضا رئیسی، و غلامرضا خادمی‌پور. «خشونت خانگی علیه زنان شاغل در چهار بیمارستان آموزشی در ایران.» مجله خشونت بین فردی ۳۵.۲۱-۲۲ (۲۰۲۰): ۵۱۰۷-۵۱۲۱.