✶ این مقاله به زبان English هم در دسترس است.
متولیان حرم امام رضا این زیارتگاه را به ماشینی پول‌سازی برای دستیابی به اهداف سیاسی خود بدل کرده‌اند.
بر خلاف سایر بنیادهایی که نتیجه‌ی انقلاب ۱۳۵۷بودند، تاریخ نهاد آستان قدس رضوی به دوره‌ی قاجار بازمی‌گردد، زمانی که این نهاد مدیریت اوقف این حرم را در مشهد به عهده گرفت.۱ از آن زمان تاکنون با افزایش بازدیدکنندگان حرم قدرت آستان قدس رضوی نیز رشد کرده است. این بنیاد به عنوان یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعه در ایران، سال گذشته بیش از ۳۴ میلیون زائر را به خود جلب کرد.
پس از انقلاب، آستان قدس رضوی برای به دست آوردن سهام صنایع پرسود با دیگر بنیادها به رقابت پرداخت. با این آستان قدس از این نظر که این مجموعه‌ای غارتگر است که دفتر رهبری بر آن نظارت دارد همانند دیگر بنیادها است اما ساختار حقوقی آن با دیگر بنیادها تفاوت دارد.۲ امروزه آستان قدس رضوی مالک یک دهم زمین‌های استان خراسان رضوی و بزرگترین زمین دار غیر دولتی در ایران و از نظر برخی بزرگترین مالک موقوفات زمین در جهان است.
امپراتوری آستان قدس: ۶ هلدینگ و ۳۵۱ شرکت
بخش‌های اصلی آستان قدس
آستان قدس رضوی بسیاری از شرکت‌های خود را از طریق یک شرکت تابعه به نام سازمان اقتصادی رضوی کنترل می‌کند. سازمان اقتصادی رضوی کنترل شش هلدینگ عمده در بخش های زیر به عهده دارد:
- ساخت و ساز و مهندسی عمران
- بهداشت و پزشکی
- پشتیبانی مالی و خدمات
- کشاورزی، دامپروری و صنایع تبدیلی
- انرژی
- املاک و مستغلات
بزرگترین زمین‌دار در خاورمیانه
یک دهم زمین‌های استان خراسان رضوی متعلق به آستان قدس رضوی است. در خراسان رضوی تنها، سازمان اقتصادی رضوی ۱۰۶ هزار هکتار زمین را تحت کنترل خود دارد. در ۱۵ سال گذشته، آستان قدس رضوی حوزه‌ی نفوذ سنتی خود را گسترش داده است. این نهاد تا سال ۲۰۰۵ تنها در سه شهر از جمله مشهد فعال بود اما امروزه آستان قدس رضوی مالک املاکی در حداقل ۸ استان و ۱۳ شهر است که از آن جمله می‌توان به تهران اشاره کرد:
- مشهد: ناحیه‌های ۱ و ۲
- سرخس
- استان اصفهان
- استان فارس
- قوچان: ییلاق فاروج و شهرستان شیروان
- استان گیلان
- کاشمر: شهر خلیل‌آباد و شهر بردسکن
- تربت حیدریه
- درگز
- فریمان: شهرهای تربت جام و تایباد
- اسفراین: شهرهای بجنورد و جاجرم
- استان گلستان
- استان مازندران
- نیشابور: شهر سبزوار
- تهران: کارخانه بتن در ورامین، دو دفتر به وسعت ۳۵۰ متر مربع در تهران
- استان یزد
- استان کرمان
- استان سمنان: شهرستان دامغان
- شهر چناران
۲۳۰ میلیون دلار بدهی دولتی به آستان قدس رضوی
همچون دیگر بنیادها ابعاد دقیق امپراتوری چند میلیارد دلاری آستان قدس رضوی روشن نیست. آخرین بودجه‌ی دولت از سال جاری نشان می‌دهد که دولت ایران حدود ۲۳۰ میلیون دلار به آستان قدس رضوی بدهی دارد. این تقریبا معادل سرمایه‌ی آغازین بزرگترین بانک ایران (از نظر تعداد مشتریان) یعنی بانک اقتصاد نوین است که در سال ۲۰۰۴ با ۲ تریلیون ریال معادل ۲۰۰ میلیون دلار در آن زمان تاسیس شد. همچون سایر بنیادهای مهم که سهم‌شان از بودجه‌ی سالانه‌ی ملی به راحتی از تولید ناخالص داخلی ایران فراتر می رود، این رقم نشان می‌دهد که از نظر مالی تا چه حد دست دولت زیر سنگ آستان قدس رضوی است و تا چه حد نهادهایی این چنین در مقابل دولت غیر پاسخگو و غیر قابل نظارت‌اند.
منابع درآمد آستان قدس رضوی:
- اهداء مستقیم به حرم مطهر رضوی
- موزه ها – حرم رضوی شامل موزه های متعددی است که قرآن کریم، فرش، فرش، پارچه، ساعت، تمبر، پول کاغذی و سکه، مدال، نقاشی، پوسته و ظروف را به نمایش می گذارد
- موقوفات در قالب کارخانه ها، شرکت ها، و املاک و مستغلات
- اجاره اموال وقف، فروشگاه ها، مراکز خرید و غیره
- شرکت های اداره شده توسط سازمان اقتصادی رضوی
- میلیون ها دلار دریافت شده از دولت
- مالیات شرعی (خمس و زکات)
- هتل ها و متل ها برای زائران بازدید از حرم.
- ورزشگاه امام رضا (ششمین ورزشگاه بزرگ ایران)
- بازار های متعددی از جمله بازار معروف امام رضا (ع) مشهد
آستان قدس رضوی و رهبری
آستان قدس رضوی از پرداخت مالیات معاف است، به این معنی که حتی دولت اجازه دسترسی به سوابق مالی آن را ندارد. تنها ناظر بنیاد بیت‌رهبری است. اسناد عمومی نشان می‌دهد که شرکت حسابداری بیت‌رهبری، بر حساب و کتاب ۲۸ شرکت تابعه آستان قدس رضوی نظارت دارد. ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور به تازگی انتخاب‌شده جمهوری اسلامی، علاوه بر تولیت آستان قدس رضوی عضو هیئت امنای ستاد اجرایی فرمان امام نیز بوده است. ستاد اجرایی فرمان امام یکی دیگر از نهادهای مهمی است که منحصراً بیت رهبری بر آن نظارت دارد. رئیسی که منصوب شده‌ی خامنه‌ای است پیش از این نیز به مدت ده سال به عنوان عضو هیئت امنای آستان قدس رضوی در این نهاد کار کرده بود.
رئیسی که از سال ۲۰۱۶ تا سال ۲۰۱۹ که به عنوان رئیس قوه قضائیه ایران منصوب شد و پس از آن به ریاست آستان قدس رضوی رسید. او نسبت به سلف خود، آیت الله عباس واعظ طباسی، دوران کوتاهی را در این سمت گذراند. در دوران ۳۵ ساله‌ی واعظ طباسی این سازمان خیریه مذهبی به هیولای بزرگی کنونی تبدیل شد. رئیسی داماد احمد علم‌الهدی، امام جمعه مشهد و نماینده مجلس خبرگان رهبری است که ارتباط نزدیکی با آستان قدس رضوی دارد. گرچه علم‌الهدیدر جریان انتخابات ریاست جمهوری از داماد خود از تریبون نماز جمعه مستقیما حمایت نکرد، اما از نکاتی از سخنرانی‌های کمپین رئیسی در خطبه‌های خود استفاده کرد و افزود هر کس که مردم را به تحریم انتخابات دعوت کند مرتد است.
امپراتوری تجاری سیاسی آستان قدس رضوی
نام آستان قدس رضوی اغلب در اسناد عمومی مورد پژوهش ما درباره فسادهای مالی در جمهوری اسلامی دیده می شود. سیاستمداری که عضو هیئت مدیره یکی از شرکت های آن است به یکی از رسوایی‌های اخیر مربوط به داروهای سمی مرتبط است. رئیسی خود متهم است که از منابع آستان قدس رضوی برای تامین بودجه کمپین ریاست جمهوری ۲۰۱۷ خود سوء استفاده کرده است. او به عنوان متولی آستان قدس رضوی انکار می کند که آستان قدس مالک یکی از شرکت‌های تابعه‌ی آن است که مرتکب تخریب محیط زیست شده بود با این که مدارک مستندی وجود دارد که خلاف این را نشان می‌دهد.
تامین مالی کمپین
رئیسی که در سال ۱۳۹۶ انتخابات ریاست جمهوری را به حسن روحانی باخت و نفر دوم شد این بار موفق شد به ریاست جمهوری برسد. در جریان انتخابات، چندین رسانه ادعا کردند که رئیسی بودجه و منابع سیاسی آستان قدس رضوی را برای تامین بودجه کمپین انتخاباتی خود هزینه کرده است. برخی دیگر به استفاده‌ی رئیسی از روزنامه‌ی قدس متعلق به آستان قدس رضوی به عنوان سخنگوی رسانه‌ای او برای کمپین انتخاباتی‌اش اشاره دارند.
جنگل‌زدایی
در دوران تصدی رئیسی، آستان قدس رضوی حداقل در دو رسوایی فساد دست داشت: نخستین آنها تخریب محیط زیست بود. شرکت توسعه جنگل کاسپین که یک شرکت تابعه آستان قدس رضوی است، در سال ۲۰۱۷ برای بریدن غیرقانونی جنگل‌های منطقه دریای خزر افکار عمومی را به خود جلب کرد. چندی بعد رئیسی تحت فشار افکار عمومی و رسانه ها با صدور بیانیه ای اعلام کرد که این شرکت خصوصی شده است و مسئولیت آستان قدس رضوی را در قبال فعالیت‌های غیرقانونی انکار کرد. بیانیه‌ی رئیسی با اطلاعات مالکیت این شرکت که در دسترس عموم است خوانا نیست. این اطلاعات نشان می‌دهد که اعضای هیئت مدیره شرکت توسعه جنگل کاسپین از سال ۲۰۱۳ تغییر نکرده‌اند.
داروسازی
در مورد دوم رسوایی آستان قدس رضوی به شبکه ای از شرکت های دارویی و تنظیم کننده های دولتی متهم به فساد مالی، سوء استفاده از بودجه‌ی عمومی، و واردات داروهای تاریخ گذشته مربوط بوده است. در سال ۲۰۱۹ تعدادی از مقامات عالی رتبه سازمان غذا و داروی ایران متهم به صدور مجوز برای یک داروی درمان فشار خون شدند که توسط سازمان‌های جهانی سرطان زا شمرده شده بود. مدیر سازمان غذا و دارو، محمدرضا شاهناز، به چندین شرکت تولید دارو وابسته به بنیادها مرتبط است که نمونه‌ی آشکار تعارض منافع محسوب می‌شود. او عضو هیئت مدیره‌ی شرکت داروسازی ثامن متعلق به آستان قدس رضوی نیز هست.
انحصارات مشهد
آستان قدس رضوی علاوه بر این که بزرگترین مالک زمین و زیرساخت‌های کلیدی و خطوط برق است، کنترل خدمات عمومی محوری در استان خراسان رضوی را نیز بر عهده دارد.
سرمایه‌گذاری: سال گذشته آستان قدس رضوی اعلام کرد برنامه‌هایی برای تاسیس یک بانک بدون ربا یا قرض‌الحسنه دارد. نمودارهای سازمانی آستان قدس رضوی نشان می‌دهد که این نهاد صاحب یک شرکت بیمه و یک دفتر مبادله‌ی ارز نیز هست.
رسانه‌ها: آستان قدس رضوی سازمان های رسانه ای زیر را اداره می کند: آستان نیوز، عکس رضوی، فیلم رضوی، رادیو رضوی، مجله‌ی حرم، اپلیکیشن موبایل رضوی، آگهی های آنلاین دیوار رضوی، رسانه های رضوی، رسانه های رضوی، کودکان رضوی، انتشارات به نشر و روزنامه‌ی قدس.
آموزش و پرورش: آستان قدس رضوی صاحب دو دانشگاه است: دانشگاه بین‌المللی امام رضا و دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
سایر مقالات دفتر تهران که با آستان قدس رضوی مرتبط اند:
صعود موسوی به قله‌ی قدرت بر شانه‌های رسانه‌های حکومتی
سید نظام‌الدین موسوی، نماینده محافظه‌کار تهران در مجلس از سال ۲۰۱۷ تا سال ۲۰۲۰ معاون رسانه‌ای آستان قدس رضوی بود. هیچ گزارشی مبنی بر اینکه او سال گذشته پس از انتخاب خود به مجلس شغل خود را در آستان قدس رضوی حفظ کرده یا نه در دست نیست.
شرکت حسابداری مقام معظم رهبری (به انگلیسی)
حسابداری بيت رهبری بر ۲۸ شرکت آستان قدس رضوی نظارت دارد.
امپراتوری ماکارونی مطلبی کاشانی
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، رضا مطلبی کاشانی، سرمایه داری که شبکه ی گسترده ی ارتباطات او اعضای نخبه ی سپاه پاسداران و سیاستمداران برجسته را شامل می شود، اخیراً به عنوان متولی آستان قدس رضوی منصوب شده است. کاشانی اخیرا در یک رسوایی متهم به رشوه‌خواری شد.
- Ali A. Saeidi (2004), “The Accountability of Para-governmental Organizations (Bonyads): The Case of Iranian Foundations,” Iranian Studies, 37:3, 479-98, DOI: 10.1080/0021086042000287541.
- آستان قدس رضوی از نظر حقوقی بر اساس قانونی مصوب سال ۱۹۸۹ سازمانی عام المنفعه است.
✶ این مقاله به زبان English هم در دسترس است.