✶ این مقاله به زبان English هم در دسترس است.
زنان تنها ۸.۶۵٪ از سمت‌های هیئت اجرایی در بنیادهای بزرگ ایران، شامل بنیاد تعاون سپاه، ستاد اجرایی فرمان امام و بنیاد مستضعفان را در اختیار دارند.
زنان تنها ۸.۶۵٪ از سمت‌های هیئت اجرایی در بنیادهای بزرگ ایران، شامل بنیاد تعاون سپاه، ستاد اجرایی فرمان امام و بنیاد مستضعفان را در اختیار دارند. داده‌های ارايه شده در این مقاله که توسط تهران بیرو در سال ۲۰۲۰ جمع‌آوری شده‌اند، نشان می‌دهند که این رقم به‌طور قابل توجهی کمتر از میانگین جهانی ۱۹.۷٪ در سال ۲۰۲۱ است و نابرابری‌های جنسیتی پایدار در مدیریت اجرایی را در جمهوری اسلامی نشان می‌دهد. در بنیاد مستضعفان، تنها ۳.۴۹٪ از سمت‌های هیئت مدیره را زنان در اختیار دارند، این نسبت در ستاد اجرایی فرمان امام ۸.۸٪ و در بنیاد تعاون سپاه ۵.۰۷٪ است. این مساله در رده‌های بالای مدیریتی نیز دیده می‌شود، به‌طوری که زنان تنها ۲.۱۱٪ از مدیران عامل در بین بنیادها را تشکیل می‌دهند، یعنی کمتر از نیمی از میانگین جهانی که ۵٪ است.
بنیادهای قدرتمند ایران، سازمان‌های سایه‌وار و نیمه‌رسمی که اغلب تحت کنترل افراد دولتی و روحانیون هستند، و آن گونه که پبشتر نیز بررسی‌های ما نشان داده است با کمترین شفافیت و بدون نظارت بر بودجه عمومی عمل می‌کنند و به‌طور مستقیم به رهبر جمهوری اسلامی گزارش می‌دهند. این گروه‌ها از مزایای گسترده‌ی دولتی، از جمله معافیت‌های مالیاتی برخوردارند، اما برای هزینه‌کرد منابعی که دریافت می‌کنند مسئولیتی نمی‌پذیرند. چنین ساز و کاری به بنیادها اجازه داده تا به بازیگرانی بزرگ در عرصه‌ی اقتصادی تبدیل شوند و ثروت‌های کلانی به دست بیاورند، در حالی که بنا بر گزارشات از ارائه خدمات عمومی‌ای که قرار است انجام دهند خودداری می‌کنند. کمبود نظارت همچنین به فساد و سوءمدیریت گسترده‌ای دامن زده و تنها افراد رده پایین در این بنیادها به‌خاطر رفتارهایشان مورد بازخواست قرار می‌گیرند.
علاوه بر این، تعداد قابل توجهی از زنانی که در چنین نهادهایی فعالیت می‌کنند دارای چندین سمت هیئت مدیره هستند. این پدیده که به‌عنوان «مدیریت در هم تنیده» شناخته می‌شود و توجه نهادهایی نظارتی مانند «ترانسپَرِنسی اینترنشنال» را جلب کرده است. منتقدان این سیستم هشدار می‌دهند که چنین شکلی از هم‌پوشانی مدیریت‌ها می‌تواند منجر به تمرکز قدرت، کاهش مسئولیت‌پذیری و تضعیف رقابت بازار شود. در این مجموعه داده‌ها، ۲۴۰ زن ۳۵۲ سمت را در اختیار دارند. چهل نفر از آنها دارای چندین سمت هیئت مدیره و چهارده زن در بیش از سه هیئت مدیره فعالیت می‌کنند و این روندی است که می‌تواند شفافیت و رقابت عادلانه را مختل کند.
درباره این مجموعه داده‌ها
یافته‌های ارائه‌شده در اینجا بر اساس تجزیه و تحلیل اسناد ثبت تجاری انجام‌شده در سال ۲۰۲۰ است که در آن ما شرکت‌هایی با پیوندهای مالکیتی به بنیادهای بزرگ ایران و نام اعضای هیئت مدیره‌های مرتبط با این شرکت‌ها را شناسایی کردیم. کل مجموعه داده شامل ۸۷۳۱ ورودی و ۷۸۵۷۹ داده است.
اطلاعات ارائه‌شده در اینجا بر اساس داده‌های ما از بنیاد مستضعفان، بنیاد تعاون سپاه و ستاد اجرایی فرمان امام است، و این تقریباً نیمی از کل مجموعه داده را تشکیل می‌دهد. برای تهیه‌ی این مقاله، ما اعضای زن هیئت مدیره‌ها را در آن مجموعه داده شناسایی کردیم. هر ورودی شامل یک لینک به منبع اصلی سند در روزنامه رسمی است. این داده‌ها برای دانلود در اینجا موجود است:
نتایج
بر اساس داده‌های ما درباره هیئت مدیره‌های شرکت‌های مرتبط با بنیادها در سال ۲۰۲۰، زنان ۳۵۲ سمت از ۵۷۲۲ سمت هیئت اجرایی در شرکت‌های تحت کنترل بنیادهای بنیاد تعاون سپاه، ستاد اجرایی فرمان امام و بنیاد مستضعفان را در اختیار داشته‌اند.
این رقم معادل ۸.۶۵٪ است، که کمتر از نیمی از میانگین جهانی ۱۹.۷٪ در سال ۲۰۲۱ است.
- ۵ زن عضو هیئت مدیره در ۱۴۳ شرکت تحت کنترل بنیاد مستضعفان: ۳.۴۹٪
- ۱۴۹ زن عضو هیئت مدیره در ستاد اجرایی فرمان امام از میان ۱۶۷۶ نفر: ۸.۸٪
- ۱۹۸ زن عضو هیئت مدیره در بنیاد تعاون سپاه از میان ۳۹۰۳ نفر: ۵.۰۷٪
سمت‌های اجرایی
در مجموع ۲۹ زن، یعنی ۲.۱۱٪، سمت مدیرعامل دارند (از ۱۳۶۹: ۳۴ زن در بنیاد مستضعفان، ۴۱۰ زن در ستاد اجرایی فرمان امام و ۹۲۵ زن در بنیاد تعاون سپاه). این رقم کمتر از نیمی از میانگین جهانی ۵٪ در سال ۲۰۲۱ است، اما به‌گفته شرکت حسابداری جهانی «دلویت» بالاتر از میانگین منطقه‌ای ۱.۸٪ است.
«مدیریت‌های در هم تنیده»: آیا زنان چون ابزاری در فساد اقتصادی به کار گرفته می‌شوند؟
حضور محدود زنان در بنیادها بخشی از یک الگوی بزرگ‌تر اجتماعی-سیاسی در ایران است که با به کار گرفتن قوانین مبتنی بر تفسیرهای محافظه‌کارانه از اصول اسلامی به‌طور تاریخی حقوق زنان را محدود کرده است. به‌گفته‌ی یک فعال حقوق زنان در گفتگویی با تهران بیرو حتی زنانی که به نقش‌های راهبری می‌رسند، اغلب از طریق ارتباطات خانوادگی به چنین مقاماتی دست یافته‌اند و نه بر اساس شایسته‌سالاری. قوانین حاکم بر ارث، حقوق مالکیت و کارآفرینی اغلب نیازمند واسطه‌های مرد برای زنان هستند و این خود به وابستگی اقتصادی آنها دامن می‌زند.
نسبت قابل توجهی از زنان دارای سمت در هیئت مدیره‌ها در بیش از یک شرکت فعال هستند، عملیکه در میان شرکت‌های ایرانی رایج است. نهادهای نظارتی بر فساد و کارشناسان حکمرانی به‌طور مکرر نگرانی‌هایی درباره این عمل، که اغلب به‌عنوان «هیئت مدیره‌های هم‌پوشان» شناخته می‌شود، ابراز کرده‌اند. سازمانهایی مانند «ترانسپَرِنسی اینترنشنال» بر این نکته تأکید کرده‌اند که چگونه هیئت مدیره‌های هم‌پوشان می‌توانند منجر به تمرکز قدرت در دستان چند نفر شوند و مسئولیت‌پذیری را تضعیف کرده و رقابت بازار را کاهش دهند.
در این مجموعه داده‌ها:
- ۲۴۰ زن دارای ۳۵۲ سمت هستند
- ۴۰ زن دارای بیش از یک سمت هستند
- ۱۴ زن دارای بیش از ۳ سمت هستند
بهره‌گیری از زنان به عنوان مُهره‌های شطرنج دلالان قدرت
به دلیل ساختار پدرسالارانه‌ی قدرت در ایران بسیاری از این زنان این سمت‌ها را تنها به‌خاطر ارتباطات خود با مردان قدرتمند در اختیار دارند. با این حال، استثنائات قابل توجهی نیز وجود دارد. آنچه در اینجا می‌آید چیزهایی است که درباره‌ی ۱۴ زنی که بیشترین سمت‌ها را در اختیار دارند می‌دانیم:
نهاله نراقی مدیرعامل و نایب رئیس شرکت اکتوور است که با بنیاد ستاد اجرایی فرمان امام مرتبط است. نراقی در سمت‌های کلیدی اجرایی در چندین شرکت دارویی متعلق به ستاد اجرایی فرمان امام مانند آتی‌فارمد نیز مشغول به کار بوده است. او همچنین نایب رئیس شرکتی به نام صنعت دارویی استوایی کیش بوده که توسط وزیر بهداشت سابق سعید نمکی تأسیس شده است. نراقی که ارتباطات گسترده‌ای با اسپانیا، سوئیس و هند دارد، به‌عنوان یکی از شخصیت‌های کلیدی در مافیا دارویی ایران شناخته شده است.
فرزندان نراقی، شهرزاد گونزالس و خشایار گونزالس، شرکت‌هایی در سوئیس دارند، از جمله Arasa Pharmaceuticals AG، Consorient AG (در حال انحلال) و Novaxa Pharmaceuticals AG. آنها همچنین به خیریه خانوادگی و همچنین شرکت‌های متعلق به ستاد اجرایی فرمان امام مانند آماده لذیذ مرتبط هستند.
فاطمه عبداللهی و نیلوفر اسماعیلی به بیژن اسماعیلی مرتبط‌اند، کسی که مکرراً به مقام‌های اجرایی متعددی رسیده‌است و احتمالاً شوهر یا پدرشان است. بیژن بارها مدیریت مجموعه‌های صنعتی مختلفی را در دست گرفته و آنها را به ورشکستگی کشانده است. وب‌سایت‌های اپوزیسیون ادعا می‌کنند که بیژن اسماعیلی سابقه‌ای در سپاه پاسداران و ارتباطاتی با بنیاد شهید دارد. او در گذشته مدیریت شرکت‌هایی مانند جهان نفت، داروگر، تالیپرز و کیوان را به دست گرفته است. شرکت‌هایی که به گزارش رادیو زمانه و خبرگزاری‌های مستقر در ایران همه در دوران مدیریت او ورشکسته شده‌اند. در زمان مدیریت این شرکت‌ها نام‌های نیلوفر و فاطمه در هیئت مدیره‌های این شرکت‌ها در کنار بیژن شروع به ظاهر شدن کردند. این دو، با وجود اینکه اعضای هیئت مدیره چندین شرکت برجسته هستند، هیچ ردپای آنلاینی ندارند.
مهناز عقبایی – هیچ اطلاعاتی از این شخص در دسترس نیست، اما نام او همیشه در کنار فاطمه عبداللهی و نیلوفر اسماعیلی در هیئت‌های مدیره ظاهر می‌شود.
نرگس نوروزی نایب رئیس هولدینگ ریسکو است. تنها یک عکس از او در وب‌سایت هولدینگ موجود است. بنا بر آنچه در پروفایل‌های شبکه‌های اجتماعی مالکان هولدینگ ریسکو می‌توان دید این افراد ارتباطاتی با انگلستان و سپاه پاسداران دارند.
بهاره امیری، منیره نیکبخت و نفیسه دورکی هیچ ردپای آنلاینی ندارند، به جز در روزنامه رسمی. با این حال، آنها اعضای هیئت مدیره شرکت‌های صوری متعلق به بنیاد تعاون سپاه هستند که همگی با یک آدرس ثبت شده‌اند. به نظر می‌رسد این شرکت‌ها هیچ فعالیت واقعی ندارند جز این که در تصاحب‌های شرکت‌های مختلف دولتی در جریان خصوصی‌سازی شرکت می‌کنند و سهام آنها را می‌خرند.
هدا سوداگری، ندا سوداگری و رقیه رضایی کوهدل در چهار هیئت مدیره‌ی شرکت‌های مختلف ستاد اجرایی فرمان امام به‌طور مشترک ظاهر می‌شوند. این سه زن هیچ ردپایی آنلاین دیگری ندارند.
فاطمه احیاالدین سحرخیز و فاطمه هویشی هیچ ردپای آنلاینی ندارند. قابل توجه است که هویشی در هیئت مدیره هفت شرکت بنیاد تعاون سپاه سمت‌های متعددی داشته و سحرخیز پنج سمت را در اختیار دارد.
مبارزه با به کارگیری زنان برای «حفظ ظاهر در تنوع جنسیتی»
در سطح جهانی، سازمانهایی مانند «ترانسپَرِنسی اینترنشنال» برای مقابله با مسایلی چون «مدیریت در هم تنیده» یا به کارگیری زنان برای «حفظ ظاهر در تنوع جنسیتی» (tokenism) رویکرد چندجانبه‌ای را در انتصابات هیئت مدیره‌ها پیشنهاد می‌دهند. اصطلاح «حفظ ظاهر در تنوع جنسیتی» به اعمالی گفته می‌شود که نهادها یا شرکت‌ها انجام می‌دهند تا در ظاهر نشان دهند تنوع جنسیتی در سازمان آنان رعایت می‌شود اما در باطن چنین سیاستی در آن نهاد یا سازمان پیگیری نمی‌شود. «ترانسپَرِنسی اینترنشنال» خواستار افزایش اقداماتی است که شرکت‌ها را ملزم کند تا به شکلی علنی و عمومی نقش افراد را در این شرکت‌ها و ارتباطات شخصی و خانوادگی میان اعضای هیئت مدیره آنها را آشکارا بیان کنند. این کار کمک می کند تا از تعارض منافع ناشی از داشتن چندین سمت در شرکت‌های مختلف جلوگیری شود. علاوه بر این، «ترانسپَرِنسی اینترنشنال» توصیه می‌کند که قواعد و معیارهایی سخت‌گیرانه برای انتخاب اعضای هیئت مدیره برقرار شود تا احتمال اینکه افرادی که در چندین هیئت مدیره خدمت می‌کنند از یک دیگر مستقل باشند (رابطه دوستی و خانوادگی نداشته باشند) تا بتوانند در تصمیمات خود در هیئت مدیره بی‌طرف بمانند و صداقت کاری خود را حفظ کنند.
برای مقابله با حفظ ظاهر در تنوع جنسیتی و اطمینان از تنوع جنسیتی واقعی، «ترانسپَرِنسی اینترنشنال» پیشنهاد می‌کند که شرکت‌ها انجام حداقل‌ها فراتر بروند و برنامه‌هایی حمایت کنند که مشارکت و تأثیر معنادار زنان را در مدیریت شرکت‌ها در پی داشته باشد. چنین برنامه‌هایی باید راه‌هایی را باز کند که به اعضای زن مدیریت شرکت‌ها این امکان را بدهد که به‌طور کامل و به شکلی راهبردی در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت داشته باشند. «ترانسپَرِنسی اینترنشنال» همچنین توصیه می‌کند شیوه‌های مدریت شرکت‌ها توسط سازمانهایی مستقل منظما بازرسی شود تا هرگونه الگوهای مدیریت در هم تنیده یا حفظ ظاهر در تنوع جنسیتی آشکار شود. چنین بازرسی‌هایی باعث می‌شود تا کار برای تنوع جنسیتی به‌طور واقعی اجرا شود و مسئولیت‌پذیری در اولویت قرار گیرد.